دانا سەعید بەرزنجی 
ناوەندی توێژینەوەو دیراساتی ستراتیژی، کە ئێستا لەهەموو وڵاتێکدا هەیە، تا پەنجا ساڵ لەمەوبەر زانکۆ بەناوبانگەکان و مەڵبەندە هەواڵییەکان دایاندەمەزراند، لەوەودوا زۆر لەموخابەراتە نێودەوڵەتییەکان دایدەمەزرێنن و دەیکەنە واجیهەی خۆیان، تا ئەو زانیارییانەی لەڕێی نهێنییەوە بۆی ناچن، لەڕێی ئاشکراو ئاسان و نزیکەوە بیگەنێ. لەئەمریکا زیاتر لەپەنجا ناوەندی توێژینەوەو دیراساتی ستراتیژی هەیە، کە دەبینیت سەرپەرشتیارەکانیان، یان سەرۆککۆمار بوون وەکو؛ (جیمی کارتەر؛ سیونۆیەمین سەرۆکی ئەمریکا بوو، کە ناوەندی کارتەری دامەزراند)، یان وەزیری دەرەوە بوون وەکو؛ (کۆندالیزا رایس، کە دەزگای بەربەرەکانێکانی هەزارەی سێیەمی دامەزراند)، یان سەرۆکی موخابەرات بوون. هەروەها لەوڵاتانی رۆژئاواو ئیسرائیل و وڵاتانی تریش.. یان دەزگای سەربەخۆبوون و کاریگەرییان لەسەر بڕیارە ستراتیژییەکان هەبووە.
لەلایەکی ترەوە ناوەندەکانی توێژینەوە، پێشئەوەی بەرهەمی رۆشنبیریی و هۆشیاریی و مەڵبەندی گەیاندنی زانیاریی بن، زادەی تایبەتیی شارستانیشن. ئاوێنەن؛ ئەو شتانە پێچەوانەدەکەنەوە کە جێیبایەخی سیاسەتمەداران، نەخشەوانان، هەڵکەوتەی گەلان و کەسە کاریزماکانی گۆڕانکاریی کۆمەڵگەکانن. ئەم ناوەندانە لایەنی پێشبینیکردنن، داهاتوو _لەبەر رۆشنایی رابوردووی نزیکی واقیعەکان و سەرنجی پێشوەخت و ورد خوێندنەوەی مێژوو_ دەخوێننەوە. کارمەندانی ئەم ناوەندانە فاڵگرەوەنین، لەخۆڕا قسەناکەن، وڕێنەناکەن و خەیاڵپڵاوانە شت ناچنن، سەرەنجامی خوێندنەوەیەکی زانستییانەی بابەتییانەو پڕبوونی هەگبەیان لەزانیاری، را لەسەر داهاتووی نزیک دەدەن.. ئەم دەزگایانە لەهەمان کاتدا نوێنەری کولتوری گەلان و نموونەی کەسایەتیی میللەتان و جۆری بیرکردنەوەی قیەمییانەی دەسەڵاتدارو ئاڕاستەوانانی کۆمەڵگەکانن. بۆیە دەبینیت بۆنموونە؛ بەسەرنجدانت لەهەر هەموو ناوەندەکانی توێژینەوە لەئەمریکا، ئەوەت بۆ دەردەکەوێت کە هەموو دەخوازن هێزی سەربازیی ئەمریکا هەروا بەبەهێزی بمێنێتەوە. بۆیە سەرڕاستانە دیراساتی خۆیان دەخەنە بەردەست بڕیاربەدەستەکان، ئەگەرچی لەگەڵ سیاسەتیشیاندا نەبن.. هەر هەموویان لەسەر ئەوە رێکن کە فەلسەفەو بیروباوەڕو بەرنامەی سیاسی و رێسای خوێندن و ئیدارەی ئابووریی و داڕشتنی دابونەریتی ئەمریکایی، بگەیەننە کۆمەڵگەی بەشەریی.. بۆیە هەتا بیریلێبکەینەوە ئەم ناوەندانە گرنگن.. 
   سیاسەتمەدارانی وڵاتە گەورەکان پشت بەزانیاری و شیکارو پێشنیازی ئەمانە دەبەستن بۆ پلاندانانی پێنج ساڵەی وڵاتیان، لەهەموو بوارەکانی ئیدارەی دەوڵەت و ئاڕاستەی کۆمەڵگەکانیان، بەو ئومێدەی کۆمەڵگەکانیان بەهۆشیارییەکی تەواوەوە دیدو هەڵوێستەکانیان قبوڵبکەن و تەبەننای رێبازەکانیان بکەن و بەرگرییانلێبکەن.. لەم روانگەوەیە کە هەبوونی ناوەندی وا کاریگەر لەسەر ئاڕاستەوانانی کۆمەڵگە، بەنیشانەی دامەزراوی و جێگیریی دەوڵەت و پێشکەوتنی شارستانێتی و هۆشیاریی گەلان دادەنرێ.. 
   ئەو بایەخدانە گەورەیەی لەم چل ساڵەی دواییدا بەکردنەوەی ناوەندی ستراتیژی درا، بەتایبەتی دوای رمانی بلۆکی سۆشیالیستی و کرانەوەی سنووری وڵاتە نوێیە سەربەخۆکانی سۆڤیەتی کۆن، بەڕووی سیاسەت و سەرمایەو قیەمی رۆژئاوای سەرکەوتوودا، وایکرد سەدان ناوەند بکرێنەوەو بودجەی تەواویان بۆ دابنرێ، چونکە هەر هەموویان کەم تا زۆر هەر دەبوونە بەشێک لەبەرچاوڕۆشنیی سیاسەتمەداران و ئاڕاستەوانانی گۆڕانخوازانی کۆمەڵگەکان. چونکە هەموویان بەپێی توانای بەردەستیان واقیعە نوێیەکانیان دەناساندو مژدەی گۆڕانکاریی ئەرێنییان دەدا، یان خاڵە لاوازەکانیان دەخستەڕوو هۆشداریی داهاتوویەکی سەختیان دەدا.. 
   بەشێوەیەکی گشتی؛ ئەرکی ناوەندەکانی توێژینەوەی ستراتیژی، بریتین لەمانەی خوارەوە:- 
١ـ نوسینەوەی مێژووی نزیکی ناوچە جێبایەخەکە: دەوڵەتە، حزبە، شۆڕشە، کۆمپانیایە، دیاردەیە؟ هەرچی شتێک بێت، بەشێوەیەکی وا کە ئاسان بتوانرێ ئێستای پێوە پەیوەستبکرێتەوە. بۆنموونە؛ دیراسەکردنی شۆڕشی ئەیلول لەباشووری کوردستان، هەر دەبێت بەمێژووی شۆڕشەکانی پێش خۆیەوە پەیوەستببێتەوە، تا بزانرێ کە شۆڕشی ئەیلول قۆناغێکی پێگەیشتووی بزاوتی نیشتیمانیی کوردییە. دیسان بۆ ئەوەی ئاسان واقیع و دەرچەکانی دواتری بزانرێ بە چ هۆکارانێکەوە پەیوەستدەبنەوە، بۆنموونە؛ توانەوەی شۆڕشی ئەیلول (ئاشبەتاڵ)ەکە..
٢ـ ناسین و ناساندنی ئەو هێزانەی بەشێوەی راستەوخۆو لاوەکی بەشدارن لەدروستکردنی واقیعەکە: بۆنموونە؛ لەتوێژینەوەو بەدواداچوونەوەی شۆڕشی ئەیلولدا نابێت کاریگەریی ئێرانی شا بەهەندنەگیرێ، کە بەرەیەکی ئەمریکایی گرنگ بوو بەرامبەر سۆڤییەت و کۆمۆنیستی..
٣ـ زانین و دڵنیابوون لەرێژەی ئاستی رۆشنبیری و هۆشیاریی خەڵکی واقیعەکە: واقیعەکە گەلێکە یان شۆڕشێک، دیاردەیەکە یان کۆمپانیایەک، هەر دەبێت بزانرێ ئاخۆ ئاستی رۆشنبیریی ئەو خەڵکەی واقیعەکە پێکدەهێنن چەندە، ئەگەر ئاستی رۆشنبیری و هۆشیاریی سیاسی و ململانێی فیکرییان کەمبێت، بێگومان فریودان بەدروشمی قەبەو ئاڵوواڵا ئاسانتردەبێت و بەڕێژەیەکی ئیجگار بەرفراوان مومارەسەدەکرێ.
٤ـ ناسین و ناساندنی ئاستی ئابووریی ناوچەکە: تا خەڵکەکە دەوڵەمەندتربن حەساوەتردەبن و حەزیان لەگۆڕانکاری نابێت. وەکو؛ کورد دەڵێت: چاکی مەکە با خراپنەبێت!. ئەگەر خەڵکەکە هەژارو چەوساوەبوون ئاسان دەبنە وزەی گۆڕانکاریی؛ بەحەزی گۆڕین و خێرایی ئینتیماو زۆریی گوێڕایەڵی و ئامادەیی زیاتری قوربانیدان. وەکو؛ کوردەکانی باکورو دەربڕینی ملکەچیی کوێرانەیان بۆ پەکەکە. 
٥ـ زانین و ناساندنی ئەو هۆکارانەی واقیعە نەخوزراوەکەیان دروستکردووە: ئەمانە تا چەند ریشەیین؟ ئایا توانای گۆڕینیان ئاسانە؟ ئایا ریشەی دینی یان قەومی یان چینایەتییان زۆر رۆچووە؟ تا بزانیت بە چ دیدوڕێیەک رووبەڕوویدەبیتەوە.. ئێران لەڕۆژهەڵاتدا ناوێرێ خەڵکی بکات بەشیعە، بەڵام سۆفیگەرێتی هاندەدات، مەلاکان دەگرێت.. کەوابوو لەبەرامبەریدا دەبێت ئەم دوو چینە کاریگەرەی لێبسەنیتەوە، دەنا ئەو دەیانکات بەگژ تۆداو دەیشتوانێت..
٦ـ دوای دەستنیشانکردنی واقیعەکەو پەیوەستکردنی بەمێژووی نزیکی واقیعەوانەکان و دیاریکردنی ئەو هۆکارە سەرەکییە سلبییانەی واقیعەکەیان دروستکردووە: ئەرکی سەرەکیی ناوەندەکەیە پێشنیازبکات و چارەسەرەکە روونبکاتەوە. چارەسەرەکەیش دەبێت چەند سیفەتێکی تێدا بێت. وەک؛
أـ نابێت خەیاڵی بێت: دەبێت پشتئەستووربێت بەزانیاریی گشتگیرو ئاماری رەسمی و ریپۆرتاژی مەیدانی و بۆچوون و تێڕوانینی جیاواز بۆ واقیعەکە، بۆ هۆکاری پەیدابوون و رێگەکانی چارەسەرکردنی.
ب. نابێت لەوزەی بەردەست زیاتربێت دەنا کەس شانی ناداتەبەر. 
ج. دەبێت چەند بژاردەیەک بخرێتەبەردەست وەکو پلانی یەکەم بۆ چارەسەر، ئەگەر زەحمەتبوو، پلانی دووەم بەدیلبێت، ئەگەر ئەویش سەرینەگرت، پلانی سێیەم.. هەریەک لەم دوو پلانەی دواتر، دەبێت ئاسانتربن لەپلانی یەکەم.. 
٧ـ دەبێت ئالییەتی جێبەجێکردنی پلانەکان دیاریبکرێن: دەبێت کەسانی شیاویان بۆ پێشنیازبکرێ، دەنا کابرای سیاسی ناتوانێت خۆی وزە کەناردراوو شاراوەکانی ناو کۆمەڵگە بدۆزێتەوە. بۆیە دەبینیت لەڕاپۆرتی ناوەندە ستراتیژییەکانی دەوڵەتاندا، تەنانەت پێشنیازی ناوی کەسەکان دەکەن، بۆنموونە؛ دەڵین: ئەگەر لەحکومەتی داهاتوودا فلان کەس بکرێ بەوەزیری دارایی سەرکەوتوودەبێت، چونکە ئیدارەی کۆمپانیای فڵانی بەسەرکەوتوویی گەیاندە لوتکە. 
٨ـ دەبێت بودجەیەکی واقیعییانە بۆ پلانەکان دیاریبکرێ _ئاستی خوارو کەمیی پارەی پێوسیت_ دەنا یەکسەر دەوترێ: ئەمە نەخشەیەکی گشتگیرە، بەڵام حەیفێ پارەنییە بۆ راپەڕاندنی.. جا کەوابوو سوودی نووسینی چییە؟.
باڵاترین ناوەندەکانی توێژینەوەی ستراتیژیی ئەمریکایی
ئەمانەیش باڵاترین (١٠) ناوەندی توێژینەوەی ستراتیژیی ئەمریکایین، بەپێی ئاستی کاریگەرییان:
١ـ پەیمانگەی برۆکینگز: ساڵی (١٩١٦ز) دامەزرێنراوە، یەکەمینە لەهەموو جیهانداو حکومی نییە، یەکەمینە لەکاریگەرێتیدا لەسەر زۆرینەی سیاسەتمەدارانی ئەمریکایی، لەهەردوو حزبی کۆماری و دیموکراسی، بەڵام چونکە ئاڕاستەی گشتییان لیبراڵییە لەحزبی دیموکراتییەوە نزیکترن. ساڵی (٢٠٠٨ز) لقێکی لەدەوحەی پایتەختی قەتەر کردەوە، کە ئێستا لێکۆڵینەوەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کەمینە موسوڵمانەکانی جیهان دەنوسێت.
٢ـ دەزگای کارنیگیی ئاشتیی نێودەوڵەتیی: ساڵی (١٩١٠ز) دامەزرێنراوە، دەزگایەکی سەربەخۆیە، بەڵام کاریگەریی سەرەکی لەسەر وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا هەیە، لەساڵی (٢٠٠٢ز)یەوە دیدوڕای خۆی دەربارەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بڵاودەکاتەوە، وەکو خۆیان دەڵێن: بۆ زیاتر تێگەیشتن لەڕووداوە کاریگەرەکانی ناوچەکە، بەئومێدی هاریکاریکردنیان بۆ پێشخستنی سیاسی بەتایبەتی لەوڵاتانی عەرەبیدا.
٣ـ ناوەندی دیراساتی ستراتیژی و نێودەوڵەتیی: ساڵی (١٩٦٢ز) دامەزرێنراوە، بایەخدانی زۆری بەلایەنی ئەمنییەتی نێودەوڵەتییە، راپۆرتەکانی دەربارەی ئابوری و تەکنۆلۆجیاو وزەن بەشێوەی گشتی، بەبازرگانیی نێودەوڵەتیش بەتایبەتی.. بۆیە دیراساتیان زۆر گرنگ و جێیبایەخی سیاسەتمەدارانی ئەمریکایە.
٤ـ دەزگای راند: ساڵی (١٩٤٨ز) دامەزرێنراوە. راند؛ کورتکراوەی سێ وشەیە: (Research ANd Development) لەسەرەتاوە بودجەکەی پشتی بەپارەی هێزی سەربازیی ئاسمانیی ئەمریکایی بەستبوو، پاشتر کۆمپانیای بەناوبانگی فۆرد، بودجەی تەواوی بۆ دابینکرد، تا لەسوپای ئەمریکایی دووربکەوێتەوەو وەکو دەزگایەکی سەربەخۆی مەدەنی دەرکەوێت.. نۆ لقی لەجیهاندا هەیەو یەکێکیان لەقەتەرە. 
٥ـ ئەنجومەنی پەیوەندییەکانی دەرەوە: ساڵی (١٩٢١ز) دامەزرێنراوە، یەکێکە لەهەرە دەزگا کاریگەرەکان لەبزاوت و هەڵوێستی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاو دەوڵەتانی تر. سەر بەهیچ کام لەحزبی کۆماری یان دیموکراتییەکان نییە. 
٦ـ ناوەندی نێودەوڵەتیی ۆدرۆ وێلسۆن بۆ توێژینەوە: ساڵی (١٩٦٨ز) دامەزرێنراوە، بازنەی بایەخدانی نۆ بازنەیە. لە (١٩٩٨ز)دا بازنەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بازنەی کۆریای باکووری زیادکرد.
٧ـ ناوەندی توێژینەوەی بیۆ: لەساڵی (٢٠٠٤ز) دامەزرێنراوە، بایەخ بەبۆچوونی دانیشتوان دەدات، ئاراستەکانیان دەناسێنێت، کێشە کۆمەڵایەتی و میدیاییەکانی ئەمریکاو جیهان بەتوێژینەوەی وردو زانیاریی تەواوەوە دەخاتەبەردەست. زۆر جێی متمانەی هاووڵاتیانە، ئامارەکانی زۆر راستن. راپۆرتی بەردەوام لەسەر رای گشتیی خەڵکی، دەربارەی ئەدای سەرۆککۆمار بۆ ئەرکەکانی سەرشانی بڵاودەکاتەوە.
٨ـ دەزگای کەلەپوور: ساڵی (١٩٧٣ز) دامەزرێنراوە، گەورەترین ناوەندی دیراساتی پارێزکارەکانی ئەمریکایە، لێکۆڵینەوەکانی زیاتر لەخزمەتی بەرچاوڕوونیی حزبی کۆمەرییەکاندایەو کاریگەریی گەورەی لەسەر لایەنگرانی ئەو حزبە هەیە. رۆناڵد رێگانی سەرۆکی ئەمریکا، نەخشەی سیاسەتی خۆی لەسەر راپۆرتێکی بەرفراوانی ئەم ناوەندە داڕشتبوو.
٩ـ پەیمانگەی کاتۆ: ساڵی (١٩٧٤ز) دامەزرێنراوە، دەزگایەکی راپرسی و شیکاری و ئاراستەوانییە، چارڵش کۆچ دایمەزراندووە، کە خانەوادەکەیان یەکێکن لەهەرە دەوڵەمەندەکانی ئەمریکا، پەیامی ئەمان دەڵێت: "پشتگیریی حکومەت دەکەین لە: بازاڕی سەرمایەداریی کراوە، ئازادیی تاکەکەسی، ئاشتیی نێودەوڵەتیدا".
١٠ـ مەڵبەندی پێشکەوتنی ئەمریکایی: ساڵی (٢٠٠٣ز) دامەزرێنراوە، هەرچەندە زۆر نوێیە، بەڵام زۆرزۆر کاریگەربوو لەهەڵبژاردنی باراک ئۆباما بەسەرۆککۆمارو لەپشتیوانیکردنیشی لەپرۆژەکانی فێرخوازی و سەرپەرشتیی تەندروستی و پشتگیریی پاراستنی ئاووهەوای سەرزەمین و …تاد.